Wstęp

Menu

Wśród licznych cennych źródeł, jakimi może dysponować historyk, znajdują się różnorodne przekazy ikonograficzne. Trudne do przecenienia są fotografie, gdyż uchwycona na nich chwila, nawet ta pozowana, jest autentyczna. Poza tym ów przekaz to często jedyny „opis”, jaki pozostał np. po danej osobie lub miejscu. Kiedy zbiór fotografii jest odpowiednio liczny, wiedza, jaką otrzymamy w ten sposób, staje się nie do zastąpienia.

W Archiwum Głównym Akt Dawnych znajduje się wielotysięczny zbiór zdjęć pochodzących z różnych zespołów podwor­skich. Materiały te prezentują tysiące osób, zdarzeń, domów, a także koni – tych nieodzownych towarzyszy ziemian. Fotog­rafie pochodzą z różnych lat, poczynając od drugiej połowy XIX wieku, a kończąc na okresie międzywojennym. Są to zdjęcia rodzinne, towarzyskie, z polowań, pośmiertne, a także oficjalne portrety panujących. Większość z nich nie była nigdy publik­owana, wyjątek stanowią te fotografie, które powstały jako ilustracja do reportaży Melchiora Wańkowicza.

Prezentowany w niniejszym albumie materiał ukazuje liczne przykłady sposobu spędzania wolnego czasu: czy to w pod­róży, czy w domu, czy też na polowaniu. Jednocześnie przywołuje konkretne krajobrazy, dziś już nieistniejące lub tylko z rzad­ka dające się porównać z niezmienioną rzeczywistością (można do nich zaliczyć np. widoki miejscowości Ronda w Hiszpanii). Sposób ubierania się i noszenia stroju praktycznie nigdy nie da się tak dokładnie opisać np. w pamiętniku, aby dawał wy­obrażenie o codziennym wyglądzie człowieka, fotografia natomiast pozwala zorientować się w modzie (zarówno tej codzienn­ej, jak i odświętnej) oraz jej przemianach. Dodajmy: przemianach nie tylko w czasie, ale także w zależności od rejonu Europy czy warstwy społecznej.

Autorami zdjęć są zarówno amatorzy, jak i profesjonalni fotografowie. Wśród pierwszych znajdujemy samych bohaterów i twórców. Dlatego nawet w przybliżeniu nie można podać liczby osób, które te fotografie wykonały. Warto natomiast prześ­ledzić, w jakich zakładach fotograficznych powstawały zdjęcia pozowane. W 1306 przypadkach są one znane. Były to atelier od Riazania po Londyn i Waszyngton, ale oczywiście naj częściej zdjęcia robiono w dużych miastach: Warszawie, Wiedniu, Berlinie, Petersburgu, Dreznie, Krakowie, a także podczas pobytów w znanych uzdrowiskach. Wiele zdjęć rodziny hr. Branickich i ich przyjaciół wykonanych zostało przez zakłady fotograficzne na południu Francji, co nie dziwi, zważywszy na ich częste wyjazdy do willi Olivetti w Nicei. Z kolei w zakładach berlińskich powstały liczne portrety Radziwiłłów, w Paryżu zaś fotog­rafowali się członkowie wielu rodzin arystokratycznych.

Wśród atelier wykonujących zdjęcia znajdują się najbardziej znane w Europie: paryski Nadar (Gaspard Felix Tournachon), drezdeński Hans i Franz Hanfstaengl, krakowski Wacław Rzewuski, wiedeński Adele czy Bracia Abdullah z Konstantyno­pola. Wiele zakładów fotograficznych mieszczących się w miastach stołecznych czy w dużych ośrodkach gospodarczych posiadało swoje filie w znanych miejscowościach uzdrowiskowych. Wymagała tego ich klientela (przedstawiciele bogatego ziemiaństwa i burżuazji), która chętnie fotografowała się podczas pobytów w kurortach. Dlatego też na wielu zdjęciach znajduj­emy informacje o lokalizacji zakładu, np. w Wiedniu, w Ischl, Krakowie czy Zakopanem, w Katowicach (Jan Wyk) etc. Wśród autorów zdjęć znalazł się takżę Khanji Mian Lal Mian Syed (1880-1942) z Palanpur, którego portret mężczyzny wskazuje na wysoki kunszt tego fotografa.

Te tylko zasygnalizowane względy przyczyniły się do realizacji edycji kompletnego zbioru fotografii z III Oddziału Archi­wum Głównego Akt Dawnych. Przy publikacji pominięto jedynie dublety zdjęć. W kilkudziesięciu przypadkach odbiorca może mieć wrażenie, że pozostawiono identyczne fotografie, jednak po bardzo uważnym oglądzie dojdzie do wniosku, że są to nieco inne ujęcia lub różne sposoby wywołania tegoż ujęcia dające odmienne efekty.

Wyłączenie przed kilkudziesięcioma laty materiałów fotograficznych z ich pierwotnych zespołów spowodowało, że w wielu przypadkach niestety nie udało się ustalić, kto jest prezentowany na zdjęciu. Z tego względu zastosowano drobiazgowe opisy, które być może w przyszłości pozwolą na identyfikację dziś anonimowych postaci. Pierwotny, obecnie znacząco w druku zmieniony, katalog powstał w latach 90. XX wieku w Archiwum Głównym Akt Dawnych. Opracowała go Jolanta Gepner. Nie­stety, zastosowany wówczas układ według formatu zdjęć spowodował (na co wskazuje analiza zasobu) kolejne ich przemies­zanie. Dzisiaj można domniemywać, z jakich zespołów pochodzą pewne partie fotografii – zawsze jednak będzie to obarczone sporym marginesem błędu. Nawet ów porządek zgodny z formatem (którego pochodną są w sygnaturach litery A, B, C, D i E) nie był konsekwentny. Ponadto jest 11 albumów z fotografiami, oznaczonych cyframi rzymskimi.

W tym miejscu zwracam się z gorącym apelem do PT Czytelników o nadsyłanie na adres mój adres sprostowań i uzupełnień. Będą one uwzględniane w zamieszczonych podpisach. Jednak ze względu na możliwość właściwego cytowania pozostawione zostaną informacje narastające.

Niniejsza publikacja, tym razem w wersji elektronicznej, ukazuje się jako kolejna pozycja w ramach współpracy Wydawnictwa DiG i Archiwum Głównego Akt Dawnych, za co pragnę podziękować Pracownikom Archiwum Głównego Akt Dawnych, a szczególnie jego Dyrektorowi, dr. Hubertowi Wajsowi.

Dr hab. Sławomir Górzyński, prof. UO
Redaktor Naczelny Wydawnictwa DiG